Jeśli narracji poświęconej wspinaczom lub narracji samych alpinistów przygląda się socjolog, wiedz, że coś się dzieje.
Lektura Pękniętego dyskursu … jest z wielu względów niełatwa. Po pierwsze za sprawą hermetycznego, precyzyjnego języka abstrakcji. Nie da się go jednak uniknąć w sytuacji tworzenia rozprawy naukowej. Ponadto, co zresztą wynika z pierwszego, jest to książka będąca zarówno produktem kultury naukowej, co wkładem w tę kulturę – zatem posługuje się określonym kodem znaczeniowym i sposobem prowadzenia wywodu, przeznaczonego dla sprecyzowanego odbiorcy, który przywykł już do wysokiego poziomu wysycenia semantycznego tekstu. Po trzecie, autorka bierze na siebie niełatwe zadanie socjologicznej analizy powodów, skutków, sposobów realizacji językowej tego, co o alpinistach się mówi i jak oni sami siebie przedstawiają.
Czym jest dyskurs? Mówiąc wprost, jest zbiorem wypowiedzi osób z danego środowiska. Wypowiedzi, zarówno pisanych, co mówionych, które dają pogląd na środowiskową deontologię, czyli zbiór powinności i obowiązków, wynikających z przyjętych w danej grupie społecznej zwyczajów. Brzmi zawile, a jest całkiem proste. Na zasady deontologiczne będzie składać się na przykład wiara w słowo wspinacza, zakaz łapania się ekspresów podczas prowadzenia sportowej drogi, wbijanie haków tylko tam, gdzie trzeba i tylko wówczas, kiedy naprawdę trzeba, topowanie na bulderze podczas zawodów poprzez dołożenie drugiej ręki i wytrwanie w tej pozycji przez trzy sekundy. Krótko mówiąc, deontologia to zestaw zasad, które odróżniają wspinaczkę i alpinizm od innych aktywności. Zaś dyskurs to sposób, w jaki realizuje się górskie aktywności, dokonywane w oparciu o zasady deontologiczne i w jaki sposób się o nich opowiada.
Okazuje się, że z wypowiedzi alpinistów, badane okiem socjologa, wyodrębnić można pewne charakterystyczne motywy. Zaskakujące przy tym, jak często pewne ścieżki narracji, pozornie ze sobą sprzeczne, w gruncie rzeczy układają się w logiczną całość.
Aby wykazać te wewnętrzne sprzeczności, tak trafnie przez Rejowską – Pasek odczytane, autorka porządkuje tropy literackie w szereg opozycji: duchowość kontra racjonalizacja; wspinaczka jako cel sam w sobie kontra fiksacja wokół szczytu; pojęcie sukcesu jako wyniku sprzyjających zbiegów okoliczności skontrastowane z pojęciem sukcesu jako efektu właściwego postępowania; natura mistyczna versus natura okiełznana, podporządkowana ludzkiej woli; podążanie śladami wielkich poprzedników (zwane przez autorkę mitologizacją) kontra wytyczanie własnych ścieżek; działanie w zgodnej grupie kontra prymat indywidualizmu.
Jakkolwiek precyzyjna i wnikliwa pozostaje Rejowska – Pasek w swoich dociekaniach, pamiętać należy, że bierze ona wypowiedzi alpinistów niejako „za dobrą monetę”, zaś charakter jej rozprawy ogranicza próby dywagacji, czy mówią w pełni szczerze. Autorka skupia się na porządkującej analizie, zachowując dyscyplinę poznawczą, co jest ogromnym walorem tej pracy.
Lektura książki rzeczywiście jest niełatwa, ale za to szalenie wartościowa. Cieszy mnie, że świat wspinaczki interesuje coraz szersze grono naukowców. Pęknięty dyskurs polskiego alpinizmu ma szansę jednocześnie stać się głosem środowiska oraz sposobem na zaistnienie świata wspinaczki na jego dalekich peryferiach.
***
Tymczasem pytanie: „dlaczego mówią tak, a nie inaczej” pociąga za sobą kolejne: „czy na pewno mówią szczerze?” oraz „czego nie mówią?” (czyli, mówiąc językiem retoryki, stosują apozjopezę).
W tym momencie wychodzę poza ramy recenzji i być może poza własne kompetencje, dając się zwieść na pokuszenie intrygującej, a niekoniecznie poprawnej spekulacji. Na szczęście nad zagadnieniem: „czy alpiniści mijają się z prawdą, a jeśli tak, to w jaki sposób” rozważać będą zaproszeni przeze mnie goście: Krzysztof Wielicki, Bogumił Słama oraz Andrzej Mecherzyński – Wiktor. Spotkanie odbędzie się 1 grudnia 2018 roku w siedzibie Uniwersytetu Ekonomicznego, w ramach XVI Krakowskiego Festiwalu Górskiego.
Agata Rejowska – doktorantka w Zakładzie Antropologii Społecznej Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Ukończyła studia magisterskie z socjologii na Wydziale Humanistycznym AGH i studia licencjackie z religioznawstwa na Wydziale Filozoficznym UJ. Jej zainteresowania naukowe sytuują się w obszarze socjologii duchowości. Bada nowe rytuały przejścia i transgresyjne zachowania społeczne (między innymi alpinizm czy ruch Pro-ana). Jest autorką książki Pęknięty dyskurs polskiego alpinizmu, 2016. Realizowała projekty badawcze dotyczące między innymi poszukiwaczy skarbów w Wałbrzychu (Skarb – szansa na wyjście z szybu?, 2014) czy świeckich, zindywidualizowanych rytuałów przejścia (Oferta humanistycznych mistrzów ceremonii na rynku idei. Rekonstrukcja znaczeń humanistycznych ceremonii powitania, ślubów i pogrzebów, 2016-2017).
